Ο ερειπωμένος ναός της Αγίας Άννας στον πάρκο της αρχαίας Ελεύθερνας

 

Ο ερειπωμένος ναός της Αγίας Άννας βρίσκεται στο ψηλότερο σημείο του λόφου της ακρόπολης της αρχαίας Ελεύθερνας.

Πρόκειται για ένα μονόχωρο και καμαροσκεπή ναό, πριν βέβαια καταρρεύσει η οροφή του και πάψει να έχει λειτουργική χρήση.

Η αφιέρωση του ναού δεν μπορεί να διασταυρωθεί αρχαιολογικά, καθώς δεν σώζεται κανένα στοιχείο, εικονογραφικό ή άλλο, που να το επιτρέπει.

Κατά τη τοπική προφορική παράδοση ο ναός αποδίδεται στην Αγία Άννα, μολονότι κανένας από τους περιηγητές που επισκέφτηκαν την Ελεύθερνα τον 19ο αιώνα ή και παλαιότερα δεν μνημονεύει ναό με τέτοιο όνομα στη συγκεκριμένη θέση. Ο Τόμας Σπράτ που επισκέφθηκε την περιοχή το 1860, σχεδίασε ένα τοπογραφικό της ακρόπολης και των μνημείων της αρχαίας Ελεύθερνας όπου σημειώνει χριστιανικό ναό στην ακρόπολη, βόρεια του πύργου, χωρίς να μνημονεύει την αφιέρωση. Ο ναός αυτός είναι μάλλον η Αγία Άννα.

Η παλαιότερη ρητή αναφορά στο συγκεκριμένο ναό ως ναό της Αγίας Άννας βρίσκεται στον G. Gerola, ο οποίος επισκέφθηκε την εκκλησία γνωρίζοντας το όνομα της.

Σχέση με την αφιέρωση του ναού προδίδει πάντως ένα παλαιοχριστιανικό ταφικό ανάγλυφο με σταυρό εντοιχισμένο στην πρόσοψη του κτιρίου, κατά την αρχική του οικοδόμηση, το οποίο σώζει ελληνική επιγραφή όπου μνημονεύεται η μακαρία μητέρα Άννα.

Είναι τοποθετημένο στην εξωτερική πλευρά του δυτικού τοίχου, βορείως της κεντρικής εισόδου. Σώζεται σχεδόν ακέραιο. Στην επιφάνειά του σχηματίζεται πέταλο ενώ φέρει επιγραφή.

Στο πεδίο που δημιουργείται εντός του πετάλου βρίσκεται λατινικός σταυρός. Η επιγραφή στο πεταλόσχημο πλαίσιο αναγράφει : «Ἀνεπαύσατο ἡ μακαρία μήτηρ Αννα μη(νὶ) Μαΐωι κθ΄, έπὶ ἰνδ(ικτιῷνι) πέμπτῃ, ἡμ(έρᾳ) β».

Το ταφικό αυτό ανάγλυφο με την επιγραφή, που αναφέρεται στην ανάπαυση της μακαρίας μητέρας Άννας, πρέπει να χρονολογηθεί στον 5ο με 6ο αιώνα. Στο συμπέρασμα αυτό οδηγεί τόσο το ύφος εκτέλεσης του αναγλύφου και των γραμμάτων της επιγραφής, όσο και ο τύπος της επιγραφής που μοιάζει πολύ με μια σειρά από ταφικές επιγραφές από την Ελεύθερνα και τη γύρω περιοχή.

Ο ναός για μεγάλο χρονικό διάστημα, όπως μαρτυρά η τωρινή κατάσταση του, παρέμεινε ερείπιο μετά τη κατάρρευση της στέγης του. Κατά το διάστημα αυτό είναι πιθανό να χάθηκε η αρχική αφιέρωση του οπότε και η σημερινή αφιέρωση της εκκλησίας στην Αγία Άννα ίσως να οφείλεται απλώς στην ύπαρξη του ανάγλυφου αυτού.

Ο ναός της Αγίας Άννας σήμερα σώζεται σχεδόν ερείπιο. Η μεγαλύτερη φθορά στο κτήριο φαίνεται ότι προκλήθηκε όταν κατέρρευσε η καμάρα της στέγασης. Δεν γνωρίζουμε πότε ακριβώς συνέβη αυτό όμως σίγουρα έγινε αρκετά παλαιότερα, καθώς οι τοιχογραφίες που υπήρχαν στους τοίχους έχουν χάσει σχεδόν απόλυτα τα χρώματα τους, ύστερα από την παρατεταμένη έκθεση τους στα στοιχεία της φύσης.

Σε κάποια εποχή τουλάχιστον ο ναός είχε καθαριστεί επιμελώς εσωτερικά προκειμένου να συνεχιστεί η λατρεία. Το σύνολο των πεσμένων στοιχείων της οροφής και των τοίχων είχαν πεταχτεί ουσιαστικά έξω από τα δύο ανοίγματα του γκρεμισμένου ναού, στη βόρεια και τη δυτική πλευρά.

Κατά τη χειμερινή περίοδο του 2003 διεξήχθη συστηματικός καθαρισμός γύρω από το κτήριο και σε επαφή με τους εξωτερικούς τοίχους. Απελευθερώθηκε έτσι περιμετρικά ο ναός από τα πεσμένα μπάζα και τη βλάστηση.Διανοίχτηκε επίσης η κύρια είσοδος που ήταν χωμένη στο χώμα σε βάθος σχεδόν μισού μέτρου.

Στο εσωτερικό του σώζονται αρχιτεκτονικά στοιχεία, όπως οι καμπυλότμητοι κιλλίβαντες που εξέχουν από το νότιο και βόρειο τοίχο προκειμένου να στηρίξουν τα σφενδόνια που «έδεναν» την καμάρα της στέγασης.

Στον ανατολικό τοίχο διακρίνεται ακόμη μια σειρά από στενούς  λίθους που διατρέχουν τόσο τα ευθύγραμμα τμήματα όσο και το  ημικυκλικό και σχηματίζουν οριζόντιο κοσμήτη στο σημείο της γένεσης του τεταρτοσφαιρίου της αψίδας.Από τις λειτουργικές κατασκευές του ναού σώζεται εντός του ναού αλλά όχι στη θέση της, η αγία τράπεζα σπασμένη στα δύο.

Εντός του ναού ακόμη βρέθηκαν τοποθετημένα, επάνω σε κτιστό πάγκο, κατεργασμένα λίθινα αρχιτεκτονικά στοιχεία. Τα στοιχεία αυτά ταυτίστηκαν με τα αρχιτεκτονικά μέλη του κατεστραμένου πλέον σήμερα χτιστού τέμπλου, αλλά και με κομμάτια από τα ενισχυτικά τόξα της στέγης.

Ο ναός είναι θεμελιωμένος στο φυσικό βράχο και το μεγαλύτερο τμήμα του δαπέδου του είναι ακριβώς το φυσικό ασβεστολιθικό πέτρωμα του λόφου.

Ένα λίθινο τέμπλο χώριζε τον κυρίως ναό από το ιερό. Το τέμπλο δεν στέκει πια αλλά σώζονται πολλά από τα λίθινα στοιχεία του, καθώς και ίχνη στους τοίχους και το δάπεδο από την αρχική του θέση.

Στην Αγία Άννα διακρίνονται δύο θυραία ανοίγματα. Στο δυτικό τοίχο ανοίγεται η κυρίως είσοδος του ναού, που έχει σήμερα εν μέρει καταρρεύσει, ενώ στον βόρειο τοίχο υπάρχει μια δεύτερη βοηθητική είσοδος που σώζεται σχεδόν ακέραιη. Επίσης πρέπει να θεωρήσουμε βέβαιο ότι στο κτήριο υπήρχαν και φεγγίτες για να επιτυγχάνεται ο εσωτερικός φωτισμός του.

Οι τοιχογραφίες

Ολόκληρος ο ναός της Αγίας Άννας καλυπτόταν εσωτερικά από τοιχογραφίες, το μεγαλύτερο μέρος των οποίων έχει καταπέσει. Τα λιγοστά τμήματα που βρίσκονται ακόμη στους τοίχους σώζονται σε άσχημη κατάσταση, έχοντας χάσει σε μεγάλο βαθμό τα χρώματα τους. Αυτό οφείλεται κυρίως στο γεγονός ότι το εσωτερικό του ναού μετά την κατάρρευση της στέγης έμεινε για μεγάλο χρονικό διάστημα εκτεθειμένο στα στοιχεία της φύσης.

Ο ναός σώζει ενδείξεις δύο διαφορετικών στρωμάτων τοιχογραφιών. Σε μια από τις σωζόμενες τοιχογραφημένες επιφάνειες, στο νότιο τοίχο και κοντά στο σημείο που ξεκινούσε το τέμπλο, φαίνονται συστηματικά τριγωνικά χτυπήματα για την καλύτερη πρόσφυση του δεύτερου στρώματος τοιχογραφιών.

Σχεδόν όλα τα σπαράγματα τοιχογραφιών που σώζονται προέρχονται από το πρώτο στρώμα. Στο δυτικό τμήμα του νότιου τοίχου διακρίνεται το κάτω μέρος από ολόσωμες μετωπικές μορφές με πλούσιο ένδυμα πιθανότατα γυναίκες αγίες, στο βόρειο τοίχο και στα υψηλότερα σημεία του διακρίνονται ορθογώνια διάχωρα κόκκινου χρώματος, όπου πιθανότατα παριστάνονταν σκηνές.

Τέλος ελάχιστα διακρίνονται ακόμη σπαράγματα τοιχογραφιών στο βόρειο τοίχο του ιερού χαμηλά και κάτω από την ορθογώνια κόγχη, όπου μάλλον υπήρχαν διακοσμητικά διάχωρα.

Δυστυχώς η κατάσταση διατήρησης δεν μπορεί να μας βοηθήσει να συμπεράνουμε περισσότερα στοιχεία για τον τοιχογραφικό διάκοσμο του ναού. Η παρουσία βέβαια δύο διακριτών στρωμάτων τοιχογραφιών δείχνει μια εκτεταμένη χρήση του μνημείου στο χρόνο.

 

(Με πληροφορίες από την εργασία του αρχαιολόγου Νίκου Τσιβίκη με τίτλο «Ο Ναός της Αγίας Άννας στην Ελεύθερνα Μυλοποτάμου», Ρέθυμνο 2007)