Ο ναός της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος στους Πασαλίτες και η περίφημη εικόνα της Παναγίας Γρυλούς

 

Στους Πασαλίτες Ρεθύμνου, στην καρδιά του όμορφου οικισμού και στο κέντρο μιας αξιοζήλευτης πλατείας, βρίσκεται ο βυζαντινός ναός της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος.

Πρόκειται για ένα μονόχωρο και καμαροσκεπή ναό, τοιχογραφημένο, που αποτελεί σημείο αναφοράς για τους κατοίκους του οικισμού.

Δυστυχώς ένα μεγάλο κομμάτι του τοιχογραφικού του διάκοσμου έχει καλυφθεί από ασβέστη κι όσες παραστάσεις διατηρούνται εκτός μπογιάς χρήζουν καθαρισμού αφού οι μορφές είναι μαυρισμένες από καπνό και δεν διακρίνονται. Την περίοδο της Τουρκοκρατίας οι Οθωμανοί είχαν κάψει την εκκλησία κι έκτοτε οι τοιχογραφίες ίσα που ξεχωρίζουν μέσα στη μαυρίλα. Βέβαια είναι παρήγορο το γεγονός πως έχει γίνει δοκιμαστικός καθαρισμός σε τμήμα τοιχογραφίας από την Αρχαιολογική Υπηρεσία προκειμένου, στο άμεσο μέλλον, να προχωρήσει ο καθαρισμός και η συντήρηση όλων των τοιχογραφιών.

Στο βαρύ ξυλόγλυπτο τέμπλο, που φιλοτεχνήθηκε το 1865 βλέπουμε δυο μόνο μεγάλου μεγέθους εικόνες, τη Μεταμόρφωση και τη Βρεφοκρατούσα Παρθένο.

Παρότι ο μικρός ναός είναι αφιερωμένος στη Μεταμόρφωση του Σωτήρος εκείνη που κλέβει τη «δόξα» στο εσωτερικό του είναι η θαυματουργή εικόνα της Παναγίας της Γρυλούς. Δε γνωρίζουμε ποιος είναι ο αγιογράφος της ίσως και να υπήρχε το όνομα του πριν υποστεί φθορές η μορφή της Παναγίας και χαθούν οι λεπτομέρειες της εικόνας.

Η Παναγία η Γρυλού είναι έργο της δεκαετίας του 1630.Ο N. B. Δρανδάκης την περιγράφεται ως εξής: "Στον Ιερό Ναό  της Μεταμορφώσεως διασώζεται εικών διαστάσεων 1,073X0,857, αποκαλουμένη παρά τω λαώ «Παναγία Γρυλού» και είναι λίαν εφθαρμένη. Παρά την επισκευή, την οποίαν υπέστη δια χειρός του αγιογράφου Επισκόπου Ρεθύμνης και Αυλοποτάμου Ιεροθέου (1882-1896), τα χρώματα εξακολουθούσι να καταπίπτωσι.

Λέγεται ότι ο Ιεράρχης προσέφερεν εις τους κατοίκους του χωρίου 2000 μετζήτια δια να αγοράσει την εικόνα, άλλ’ εκείνοι δεν συγκατετέθησαν εις την πώλησιν.

Όταν δέ έπανέφερον την εικόνα εις Πασαλίτες όλοι οι κάτοικοι προηγουμένων των εξαπτερύγων και του ιερέως, ενδεδυμένου τα ιερατικά του άμφια, εξήλθον εις προϋπάντησιν αυτής.

Εκ του επιγράμματος σώζονται ολίγα γράμματα. Το πρόσωπον και τα ενδύματα του Παιδίου αποτελούσι το τμήμα της εικόνος το καλύτερον των άλλων διατηρούμενον, ίσως δε και δια τούτο αποφυγόν την καταστρεπτικήν επιδιόρθωσιν.

Ο χιτών του Ιησού είναι λευκός, υποπράσινος, διακεκοσμημένος, ως και εν τη υπ’ άρ. 169 εικόνι του Μουσείου Λοβέρδου, δι ανθυλλίων τρίφυλλων και δίφυλλων, τριών κηλίδων και κύκλων, εις ών την περιφέρειαν εφάπτονται τρεις μελαναι στιγμαί.

Η πλατεία πτυχωτή ζώνη του Παιδιού είναι πορφυρά και το ιμάτιον κεραμόχρουν. Δεξιά, υπό το ιαμβείον, είναι έζωγραφημένος άγιος εν προτομή, κρατών δια της αριστεράς συνεπτυγμένον είλητόν κάτωθεν του αγίου επί ταινίας ανειλιγμένης επιγραφή: «Δέησις του δούλου τον Θεού... Κονταράτω και της συζύγου...[και των] τέκνον αυτού ΑΧΑΔ...» (=1634).

Αριστερά της κεφαλής της Παρθένου είχε γραφή δια νεωτέρων γραμμάτων, συγχρόνων προφανώς προς την επισκευήν της εικόνος, προσωνυμία «Η ελπίς των (Χριστιανών)». Αμφίβολον αν υπήρχεν η επιγραφή αύτη και παλαιότερον.

Ο δημοδιδάσκαλος Τζανάκης διαβεβαιεί ότι άνέγνωσεν Άνδρέας το βαπτιστικόν ­ όνομα του αφιερωτού και ότι επί της εικόνος άνεγράφετο ως ποιητής αυτής ο Τζάνες.

Όνομα αγιογράφου δεν αποκλείεται να υπήρχε σε σημείο της εικόνος, όπου τα χρώματα έχουσι καταπέσει.Το παλαιότερο όμως γνωστόν έργον του Έμμ. Τζάνε, το φέρον χρονολογία, εζωγραφήθη το 1636.

Κατά τον εκ Πασαλιτών συνταξιούχο δημοδιδάσκαλο  Γ. Τζανάκη η Παναγία ονομάσθη έτσι εκ του γρυλώνω—γουρλώνω, δηλαδή μεγαλώνω τα μάτια».

Η παράδοση αναφέρει γι' αυτή την εικόνα πως έσωσε τους κατοίκους από την πανώλη. Οι Κάτω Πασαλίτες μέτρησαν πολλά θύματα της θανατηφόρας ασθένειας αλλά οι Πάνω Πασαλίτες, όπου βλέπουμε την εικόνα, δεν έπαθαν τίποτε γιατί προσευχήθηκαν κι είχαν την Παναγία να τους προστατεύει. Έλεγαν μάλιστα τότε οι κάτοικοι πως επειδή γρύλωνε τα μάτια της η πανούκλα τρόμαζε και δεν πλησίαζε το χωριό.

Να σημειώσουμε πως γύρω από το ναό υπήρχαν ταφές, μια και η χρήση του κατά το παρελθόν ήταν νεκροταφειακή.Σήμερα η Μεταμόρφωση του Σωτήρος είναι ο ενοριακός ναός των Πασαλιτών