Πύργοι στη Μεσσαρά-Ο Πύργος του Κουρμούλη στον Κουσέ

 

Ο πύργος του Κουρμούλη στον Κουσέ είναι ο καλύτερος σωζόμενος  πύργος όχι μόνο στη Μεσσαρά αλλά και σε ολόκληρη την Κρήτη, παρά το ότι έχει υποστεί αρκετές αλλοιώσεις στη  μορφολογία του στο πέρασμα των χρόνων.

Οι πύργοι είναι οχυρωμένες κατοικίες μεγάλων γαιοκτημόνων της ευρύτερης περιοχής και βρίσκονται σχεδόν πάντα εντός κατοικημένης περιοχής.Ελάχιστοι εξ αυτών βρίσκονται εκτός των ορίων οικισμών.

Οι πύργοι στην Κρήτη έλκουν την καταγωγή τους από  την πρώτη βυζαντινή περίοδο. Ήκμασαν κυρίως την περίοδο της Βενετοκρατίας και φυσικά και στην περίοδο της Τουρκοκρατίας.

Θα πρέπει να έχουμε υπόψη ότι τα χρόνια του Βυζαντίου και της Βενετοκρατίας στο καθεστώς της φεουδαρχικής δουλείας  ένας ή περισσότεροι ηγεμόνες  είχαν στην ιδιοκτησία τους τεράστιες εκτάσεις και χωριά ολόκληρα που κατοικούνταν από εργάτες γης οι οποίοι καλλιεργούσαν τη γη για λογαριασμό των φεουδαρχών.

Κάθε φεουδάρχης είχε και το δικό του πύργο, όχι πάντα βέβαια. Ο πύργος χτιζόταν κυρίως για αμυντικούς σκοπούς προστατεύοντας τους ιδιοκτήτες του αλλά πολλές φορές κοιμόταν μέσα οι καλλιεργητές της γης για προστασία.

Το ισόγειο τους χρησίμευε ως αποθηκευτικός χώρος και εκεί κρατούσαν και τα ζώα ενώ στον α και β όροφο αναπτυσσόταν οι κατοικίες με τζάκι και καθιστικό με εσωτερική σκάλα. Πολλές φορές έχουμε και υπόγειο για να φυλάγονται τα προϊόντα.

Τα ανοίγματα στους πύργους ήταν μικρά και υπήρχαν και πολεμίστρες που δυστυχώς σήμερα στους περισσότερους πύργους έχουν καταστραφεί για να καλυφθούν συγκεκριμένες ανάγκες διαμονής, κυρίως για τουριστικούς λόγους, αφού οι πύργοι μετατράπηκαν σε οικήματα προς οικονομική εκμετάλλευση.

Η αρχική και βασική λειτουργία του πύργου ήταν ως χώρος κατοικίας με έντονο το προφίλ των αμυντικών χαρακτηριστικών, τα οποία παρείχαν ασφάλεια στους ιδιοκτήτες και στους ανθρώπους γενικότερα που τον κατοικούσαν σε καθένα απ αυτούς. 

Το ζητούμενο της εξασφάλισης προστασίας αλλά και της αγροτικής εκμετάλλευσης της περιοχής μας δίνει έγγραφο  του 1311. Σε αυτό οι Βενετικές αρχές δίνουν την άδεια σε φεουδάρχες να χτίσουν πύργο σε περιοχή της Μεσσαράς στην πλαγιά του βουνού, μάλλον των Αστερουσίων. Οι ίδιοι έδωσαν  έκταση γης με σκοπό την ανοικοδόμηση βούργου (οικισμού) 20 ατόμων ώστε ανοικοδομήσουν τον πύργο.

Οι Βενετικές αρχές παραχώρησαν την άδεια αυτή προβάλλοντας το σκεπτικό ότι οι πύργοι και τα κάστρα αποτελούν την ισχύ αυτού του νησιού.  Δίνοντας δηλαδή βάρος στην άμυνα και τον έλεγχο της περιοχής.Στο ίδιο έγγραφο χρησιμοποιείται ο όρος οχυρό ισχυρή θέση για να περιγράψει την όλη εγκατάσταση. 

Την εγκατάσταση πύργων και κατοικιών θα μπορούσε να την συνδέσει κανείς με μία μεγάλη αγροικία η οποία στη συνέχεια μπορούσε να εξελιχθεί με την εγκατάσταση περισσότερων ανθρώπων ή και με τη διάσπαση σε περισσότερες ιδιοκτησίες σε ένα οχυρωμένο οικισμό.

Θα πρέπει να διευκρινίσουμε ότι οι πύργοι που ήταν ενσωματωμένοι σε κάστρα, φρούρια, καστέλια ήταν δημόσια κτίρια και είχαν κατασκευαστεί με δημόσια δαπάνη και συνήθως με αγγαρείες από ντόπιους κατοίκους. Οι υπόλοιποι πύργοι ήταν προφανώς μικρότερα κτίρια και ήταν ιδιόκτητα ανήκαν δηλαδή σε φεουδάρχες οι οποίοι πάνω από την πόρτα, στο υπέρθυρο, είχαν χαράξει το οικόσημο τους.

Υπήρχαν βέβαια πύργοι και στις ακτές που είχαν σκοπό την επιτήρηση της θάλασσας και να προειδοποιήσουν τους κατοίκους από εξωτερικούς εχθρούς. Αυτοί λεγόταν και προειδοποιητικοί.

Ιδιωτικούς πύργους είχαμε τις επαρχίες Σητείας 22, Μεραμπέλου 16, Ιεράπετρας 15, Πεδιάδος 24, Ρίζου 4 ,Καινουργίου 9, Πυργιώτισας 7. Ο αριθμός αυτός έγινε πολλαπλάσιος μετά το 1869 όταν  οι Οθωμανοί έκτισαν πολλούς δημόσιος πύργους σε όλη την Κρήτη (κουλέδες).

Σήμερα υπάρχουν λίγοι από αυτούς σε πολύ κακή κατάσταση. Οι πιο πολλοί καταστράφηκαν από τους επαναστάτες κρητικούς στη διάρκεια των χρόνων έως και την Κρητική Πολιτεία, το 1898.

Ο πύργος του Κουρμούλη στον Κουσέ

Έχουμε δύο πύργους στον Κουσέ, ο ένας είναι  σε χαμηλότερο σημείο και ο άλλος στο πιο ψηλό. Είναι ιδιωτικοί πύργοι. Ο κάτω πύργος είναι και ο καλύτερα σωζόμενος στη Μεσσαρά, ο επονομαζόμενος και Πύργος του Κουρμούλη.

Είναι περισσότερο πεπλατυσμένος στη βάση του δημιουργώντας σκάρπα βενετσιάνικο, για ισχυρότερη θεμελίωση και αρκετά περίτεχνη κατασκευή, με διαφοροποίηση σε κάθε πλευρά, με διάκοσμο στις 4 γωνίες και κατασκευές κορδονιών, χαρακτηριστικό γνώρισμα βενετικής αρχιτεκτονικής.

Η αρχική μορφή του πύργου έχει αλλοιωθεί  σημαντικά από προσθήκες και επεμβάσεις. Η προσθήκη κατοικίας στην δυτική πλευρά έγινε το 1864, σύμφωνα  με την εγχάρακτη  επιγραφή ,και την ίδια χρονολογία έγινε και το άνοιγμα της βορειοδυτικής εισόδου στο ισόγειο του πύργου. Έγιναν και άλλες επεμβάσεις όπως το κλείσιμο των παραθύρων, μεταφορά της δυτικής εισόδου στη νότια πλευρά κλπ.

Ο πάνω πύργος που είναι ποιο λιτός στην κατασκευή διασώζει σήμερα λιγότερα αρχιτεκτονικά στοιχεία λόγω της μετατροπής του σε σύγχρονη κατοικία τα τελευταία χρόνια. Έγιναν και εδώ πολλές προσθήκες και παρεμβάσεις όπως η διάνοιξη της εισόδου και η καταστροφή των τριών πολεμιστρών της βόρειας όψης.

Στον Πύργο του Κουρμούλη το ισόγειο είναι τυφλό και χρησίμευε για αποθήκευση γεωργικών προϊόντων. Η είσοδος βρίσκεται στο πρώτο όροφο και η πρόσβαση γινόταν με ξύλινη σκάλα που αφαιρούνταν τη νύχτα.Στον όροφο φυλασσόταν τα οικογενειακά σκεύη και μάλιστα χρησίμευε και για υπνοδωμάτιο. 

Ο δεύτερος όροφος ήταν η οικογενειακή κατοικία του άρχοντα. Τα τέσσερα ή πέντε παράθυρα βρισκόταν πάντα στο ένα άκρο του κτιρίου και στη στενή όψη και στις μακριές πλευρές.  Μία μικρή πόρτα (πορτοπούλα) έδινε πρόσβαση σε ξύλινο μπαλκόνι πιθανόν για την αναψυχή της οικοδέσποινας (κυράς), αλλά και για την εκμετάλλευση περιστεριών(ξύλινη η κτιστή κατασκευή μέσα στον τοίχο ). Ένα μικρό τζάκι με εξωτερική καμινάδα θέρμαινε τον όροφο και χρησιμοποιούνταν και για μαγειρείο.

Οι πύργοι λοιπόν όσοι έχουν απομείνει πρέπει με κάθε τρόπο να προστατευθούν αφού αποτελούν εκτός από αρχιτεκτονική κληρονομιά και μέρος της ζωντανής πολιτικής οικονομικής και κοινωνικής  ιστορίας της Κρήτης.

 

Βιβλιγραφία

1) Κρήτη: οικισμοί της υπαίθρου,Ν. Σκουτέλης, εκδόσεις Πολυτεχνείου Κρήτης, 2020 Χανιά, Κείμενα Χαράλαμπου Γάσπαρη και Νίκου Σκουτέλη.

2) Κρητική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική Μουσείο Κρητικής Εθνολογίας, Κέντρο Ερευνών, Βόροι 1987.

                                                                            

(Το κείμενο αποτελεί ομιλία του Αρχιτέκτονα Ηρακλή Πυργιανάκη σε εκδήλωση στον Κουσέ όπου ο Δήμαρχος δεσμεύθηκε για άμεση ένταξη του πύργου στο προσεχές πρόγραμμα Leader)