Όταν ήταν σε άνθιση η σαπωνοποιία στην Κρήτη-Το εργοστάσιο "Αθηνά" της οικογένειας Ελύτη

Η παραγωγή σαπουνιού αποτελούσε μια από τις βασικές παραγωγικές δραστηριότητες στην Κρήτη την περίοδο της Τουρκοκρατίας.

Και βέβαια η σαπωνοποιία είχε συμπαρασύρει μαζί της σε αυξητική πορεία και την παραγωγή του ελαιολάδου που αποτελούσε την πρώτη ύλη της.

Τα πλοία έφθαναν το ένα μετά το άλλο στα λιμάνια του νησιού για να φορτώσουν ελαιόλαδο για τη σαπωνοποιία των Γάλλων και μαζί με τη δική τους ακμή γνωρίζει και η παραγωγή σαπουνιού της Κρήτης.

Όπως διαβάζουμε στην «Ιστορία της Κρήτης» του Θεοχάρη Δετοράκη, το 18^ο αιώνα εξάγονται από την Κρήτη στην Κωνσταντινούπολη και τη Μασσαλία μεγάλες ποσότητες λαδιού.

Στην Κρήτη από το 1696 αναφέρεται η ίδρυση σαπωνοποιείων όμως ο αριθμός τους αυξήθηκε πολύ μετά το 1717. Έτσι ενώ το 1717 λειτουργούν μόνο δυο σαπωνοποιεία σε όλο το νησί το 1723 εκτοξεύονται στα 20. Το 1732 φτάνουν τα 25 ενώ το 1749 έχουμε 20 μόνο στην πόλη του Χάνδακα (σημερινό Ηράκλειο).

Τα σαπωνοποιεία ως επικερδείς επιχειρήσεις ανήκαν αρχικά στους Οθωμανούς αλλά όσο οι συνθήκες ζωής βελτιώνονται στο νησί τόσο βλέπουμε τέτοιες επιχειρήσεις να περνούν σε χέρια χριστιανών. Έτσι, για παράδειγμα, το 1749 από τα 20 λειτουργούντα σαπωνοποιεία τα 8 ανήκαν σε χριστιανούς. Το 1765, που μειώθηκε ο αριθμός τους στα 18, τα 11 ήταν οθωμανικά και τα 7 ελληνικά, με δυνατότητα παραγωγής 2000 κανταριών σαπουνιού.

Βέβαια η ποιότητα του κρητικού σαπουνιού δεν ήταν άριστη, σαν εκείνη της Μασσαλίας, γιατί περιείχε πολύ ελαιόλαδο. Μάλιστα κάποιες φορές οι Γάλλοι αγόραζαν αντί για ελαιόλαδο το ίδιο το κρητικό σαπούνι για να το επεξεργαστούν στη Μασσαλία και να παρασκευάσουν το δικό τους.

Φωτο 2, Άποψη των εγκαταστάσεων του εργοστασίου ΑΘΗΝΑ

Το σαπωνοποιείο της οικογένειας του Οδυσσέα Ελύτη

Ένα από τα πιο γνωστά, λόγω του Οδυσσέα Ελύτη, σαπωνοποιείο της Κρήτης ήταν εκείνο που στεγαζόταν στο κτιριακό συγκρότημα του εργοστασίου «ΑΘΗΝΑ», ιδιοκτησίας «ΑΘΗΝΑ ΑΒΕΕ», κοντά στο λιμάνι, όπου σήμερα λειτουργεί το υπεραστικό ΚΤΕΛ.

Το εργοστάσιο «ΑΘΗΝΑ» φιλοξένησε το σαπωνοποιείο-πυρηνελαιουργείο όπου ένας εκ των ιδιοκτητών, για λίγα χρόνια, ήταν ο πατέρας του Οδυσσέα Ελύτη.

Ο Παναγιώτης και Θρασύβουλος Αλεπουδέλης, με καταγωγή από τη Μυτιλήνη, ασχολήθηκαν με τον κλάδο της ελαιουργίας-σαπωνοποιίας. Στις αρχές του 20^ου αιώνα ο Παναγιώτης μετακινήθηκε στο Ηράκλειο συμμετέχοντας ως συνιδιοκτήτης στο εργοστάσιο «Αθηνά».

Μετά την Κρήτη, με την ίδια δραστηριότητα, τον συναντάμε στον εμπορικό Πειραιά. Το 1914 τα δύο αδέλφια ίδρυσαν στην περιοχή Λεύκα ένα νέο και σύγχρονο εργοστάσιο.

Ο Παναγιώτης Θ. Αλεπουδέλης πέθανε το 1925 και η Ελαιουργία-Σαπωνοποιία του Πειραιά έμεινε στα χέρια του νεώτερου αδελφού του Θρασύβουλου.

Από τον γάμο του Παναγιώτη Θ. Αλεπουδέλη με την Μαρία Ε. Βρανά γεννήθηκαν έξι παιδιά κι ανάμεσα τους ο μεγάλος μας ποιητής Οδυσσέας Ελύτης.

Το συγκρότημα «ΑΘΗΝΑ» στο Ηράκλειο ήταν εκ των θεμελιωτών της βιομηχανικής ανάπτυξη της πόλης.

Η εταιρεία «ΑΘΗΝΑ» συστάθηκε το 1911 ως ομόρρυθμος εμπορική και βιομηχανική εταιρία με συνιδιοκτήτες τους: Εμμανουήλ Βασιλάκη, Γεώργιο Λιαπάκη, Παναγιώτη Ταλιάνη και Παναγιώτη Αλεπουδέλη, πατέρα του Οδυσσέα Ελύτη.

Υπό τη νέα του ιδιοκτησία το εργοστάσιο, που επεξεργαζόταν ελαιοπυρήνα και παρήγαγε σαπούνι, εγκαινιάστηκε το 1912, κι έκτοτε αυτό το σημείο της πόλης έγινε κέντρο έντονης βιομηχανικής δραστηριότητας απασχολώντας δεκάδες εργάτες.

Δυο χρόνια αργότερα, το 1914 ο Παναγιώτης Αλεπουδέλης αποχώρησε και μετέφερε τη δραστηριότητα του στον Πειραιά. Το εργοστάσιο «ΑΘΗΝΑ» συνεχίζει όμως να λειτουργεί μέχρι τη δεκαετία του 1970 οπότε έριξε αυλαία στη δραστηριότητα του.

Στη συνέχεια τα εγκαταλελειμμένα του κτίρια δέχτηκαν εκτεταμένες επεμβάσεις που αλλοίωσαν την αρχική μορφή του βιομηχανικού κτιριακού συγκροτήματος.

Εκείνη την περίοδο αφαιρέθηκε και καταστράφηκε και ο μηχανολογικός τους εξοπλισμός χάνοντας έτσι η πόλη του Ηρακλείου ένα σημαντικό κομμάτι της βιομηχανικής της ιστορίας.

Όσα από τα κτίσματα του παλιού εκείνου εργοστασίου διατηρήθηκαν παρουσιάζουν ιδιαίτερο αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον και σαν σύνολο αποτελούν αξιόλογο δείγμα βιομηχανικής αρχιτεκτονικής των αρχών του 20ου αιώνα.

(Πηγή φωτογραφιών 1 και 2 «Άγνωστες Γωνιές στο Δήμο Ηρακλείου Κρήτης»)