Ήθη και έθιμα για το νεογνό και τη λοχεία στην Κρήτη

 

Τα ήθη και έθιμα που συνοδεύουν τη γέννηση και τη λοχεία αποτελούν ακόμη και σήμερα σημαντικό κομμάτι της ελληνικής λαογραφίας.

Η αγωνία για την αίσια έκβαση του τοκετού και τη μετέπειτα υγιή ανάπτυξη του νεογνού συνδυάζονται με πολλά σχετικά έθιμα, ανάλογα και με τη γεωγραφική περιοχή.

Στην Κρήτη ένα από τα πιο γνωστά σχετικά έθιμα είναι ο επονομαζόμενος «Στρούμπος», με βαθιές ρίζες στην αρχαιότητα.

Το έθιμο του στρούμπου το ακολουθούσαν μετά τη γέννηση του πρωτότοκου υγιούς και αρτιμελούς αγοριού, του διαδόχου δηλαδή της κρητικής οικογένειας, αλλά και γενικότερα με τη γέννηση κάθε γερού αγοριού, ιδιαίτερα όταν η οικογένεια είχε πολλά κορίτσια.Κι αυτό γιατί τα αγόρια συνέχιζαν τότε -και μέχρι πρόσφατα- το επώνυμο της αγροτικής οικογένειας.Ήταν επίσης οι μελλοντικοί αντικαταστάτες του αρχηγού της ελληνικής και φυσικά και της κρητικής οικογένειας στο ντουφέκι και στο μαχαίρι, στα δύσκολα χρόνια της τούρκικης σκλαβιάς.

Το έθιμο διαρκούσε από μια βραδιά, μέχρι και οκτώ ημέρες, γεγονός που εξαρτιόταν από το αν η οικογένεια απέκτησε διάδοχο μετά από πολλά έτη, την οικονομική κατάσταση, τις τρέχουσες συγκυρίες αλλά και τη γεωγραφική περιοχή.

Το έθιμο συναντάται ιδιαίτερα συχνά, στην Ανατολική Κρήτη και στο Νομό Ηρακλείου. Οι στίχοι αναφέρουν χαρακτηριστικά:

«Ο στρούμπος είναι τελετή, «γιορτάζεται» στην Κρήτη και φέρνει γέλιο και χαρά στου καθενός τα στήθη. 

Όταν θα γεννηθεί παιδί, οι χωριανοί γλεντούνε. Το λούχουνο σκεπάζουνε και πίσω τον βαρούνε. 

Άμα βρεθεί ο… αίτιος, την ώρα που βαράνε, σηκώνεται ο λούχουνος και πέφτει ο άλλος χάμε. 

Κι αρχίζει ο κόσμος να γλεντά μ’ ένα μεγάλο κέφι. 

Και πλημμυρίζουν οι χαρές, βγαίνουν ψηλά στα νέφη. 

Και διατάζει ο σύντεκνος να φέρουνε να πιούνε.

Κάνουνε όρεξη, μαθές, μα μπλιό χαροκοπούνε. 

Λένε τραγούδια στο μωρό, χρόνους πολλούς να ζήσει, χαρές για τον πατέρα ντου και μάννα να σκορπίσει.

Και όλοι δίνουνε ευχές, πίνουνε και γλεντούνε και με παιχνίδια και χορούς ολονυχτίς πηδούνε».

Σε άλλη περίπτωση από το Νομό Ηρακλείου περιγράφεται χαρακτηριστικά: «Ο στρούμπος-παιδί μου-είναι αρχαίο έθιμο. Και τον επαίζαμε επαέ (στις Γωνιές Πεδιάδος) το ίδιο βράδυ τση γέννας». Στο χωριό αυτό, συνήθιζαν να λένε και τις παρακάτω μαντινάδες:

Η νύφη μου κοιλοπονά και σφάξετ’ ένα ρίφι.

Και με χαρούμενη καρδιά ο στρούμπος να κινήσει.

Παίξε Βασίλη το βιολί κι η νύφη δα (θα) γεννήσει.

Κι η Ερωφίλη έρχεται να την εξεγεννήσει.

Και η γυναίκα εγέννησε στση πεθεράς το σπίτι.

Και ο γαμπρός εφώνιαξε: Ο στρούμπος να κινήσει.

Στο πόρτεγο να στρώσετε την πατητή κουβέρτα.

Και βάλετε με απάνω ’κειά, απού ’θελα γυναίκα».

Οροπέδιο Λασιθίου

Επίσης, στο Οροπέδιο Λασιθιου περιγράφει μια 78χρονη:

«Ένα χρόνο μετά τα πιστρόφια εγέννησα το πρώτο μου παιδί, ένα εφτάγερο αγόρι.Η γέννα, την εποχή εκείνη ήτανε πολύ δύσκολη και με είχε κουράσει πολύ. Γιατί δεν υπήρχε γιατρός και η πρακτική μαμή είχε τον πρώτο λόγο σε όλα. Ακόμη και στο πότε και πόσο έπρεπε να κοιμηθεί η λεχώνα. 

Πάντως, ο ύπνος αυτός –μετά τη γέννα– θα μου μείνει αξέχαστος. Ακόμη θυμούμαι πως, όταν ξύπνησα εξαντλημένη μα πολύ χαρούμενη κι ευχαριστημένη, το βλέμμα μου έπεσε στα θέρωτρα που μου είχε προσφέρει η οικογένεια του συζύγου μου.

Μια εικόνα της Παναγίας που κρατεί αγκαλιά το μικρό Χριστό μας, ένα αγιοκωνσταντινάτο, ένα κρυστάλλινο βάζο κι ένα μεγάλο καρφίχτη, δηλαδή καθρέφτη. 

Τότε θυμήθηκα τη λαχτάρα, ευχή, ίσως και απαίτηση του καλού μου: «Και του χρόνου, περιστέρα μου, να μου κάμεις ένα γιό!» Έκαμα τον σταυρό μου, δάκρυσα και ευχαρίστησα την Παναγία μέσα από την καρδιά μου. 

Φώναξα τη μαμή, να μου φέρει το μωρό μου να το θηλάσω. Ένοιωθα πολύ χαρούμενη κι ευτυχισμένη. Κάλεσα και τον άνδρα μου και του είπα πως είμαι καλά. Και ότι μπορούσαμε, αν ήθελε κι εκείνος, να καλέσομε όλο το χωριό και τους λυράρηδες, για να γιορτάσομε, το στρούμπο, τη γέννηση του πρωτότοκου γιού μας».

Καλωσόρισμα του νέου μέλους

Αντίστοιχα έθιμα για τον εορτασμό της έλευσης του νέου μέλους της οικογενείας υπήρχαν και στους υπόλοιπους Νομούς. Στα Χανιά και στο Ρέθυμνο, όταν το πρώτο παιδί της οικογένειας ήταν αγόρι, καλωσόριζαν τη ζωή με μπαλωθιές. Στη συνέχεια φίλοι και συγγενείς μαζί με λυράρηδες γλεντούσαν.

Οι καλεσμένοι, έδιναν δώρα στο μωρό και πολλές ευχές στους γονείς και τους συγγενείς του νεογέννητου. Στο γλέντι έπιναν τσικουδιά και έτρωγαν ζεστά φουρνισμένα κάστανα. Προσφέρονταν άφθονο κρασί, μεζέδες, εφτάζυμα παξιμάδια, ντόπια γλυκίσματα κ.ά. Στρούμπο όμως δεν έκαναν.

Στα Έξω Μουλιανά της επαρχίας Σητείας, ο παππούς του νεογέννητου δώριζε στο νεογνό, ένα αμπέλι ή ένα λιόφυτο, που το ονόμαζαν βαφτιστικό.

Στη Δυτική Κρήτη οι λαογραφικές αναφορές για την κύηση, το νεογνό και τη λοχεία είναι πολλές.

Η στειρότητα

Η στειρότητα αντιμετωπίζεται με απορριπτικό τρόπο, ενώ περιγράφονται ήθη και δοξασίες για τη σχέση της διατροφής και του θηλασμού με την αίσια έκβαση της κύησης Σε περιγραφές της εποχής αναφέρονται τα ακόλουθα:

«Από τ’ ατέκνου την αυλή, αν μπορής, μηδέ νερό μην πιής».

«Η στειρότης γεμίζει από πίκρα την καρδιά του άτεκνου.

«Άς είχα ένα παιδί, λέγει, και άς είχα ένα μάτι».

Στην οικογένεια του άτεκνου αποδίδεται η μομφή του αμαρτήματος. Πολλές φορές πιστεύουν ότι μετά από διαβάσματα, ευχέλαια, εφταπάπαδα, όπως τα λέγουν, τρισάγια, χαϊμαλιά κ.λ.π. τεκνοποιούν οι άτεκνοι.

Τελευταίος πάντα μένει οι γιατρός. Πιστεύεται ότι ο άτεκνος καταντά πλεονέκτης και φοβερά φιλάργυρος. Η λύπη ότι θα σβήση το όνομά του τον τυφλώνει και στρέφεται η σκέψις του σ’ άλλα επίπεδα, πράγμα που αποτελεί διέξοδον εις τη λύπην του».

Αποβολή

Κάποιες από τις παραδόσεις που αφορούν το ζήτημα της αποβολής μας λένε πως φρόντιζαν να βρούν στην έγκυο αναβασταχτήρα (πέτρα που της αποδίδουν μαγικές δυνάμεις) για να μην αποβάλει.

"Η βαρεμένη αποβαίνει ευαίσθητη στις μυρωδιές των φαγητών, δι’ αυτό φροντίζουν να εκπληρώνονται οι επιθυμίες της.

Υπάρχουν πολλά παραδείγματα γυναικών που απέβαλαν, διότι δεν εξευρέθη το φαγητόν που επεθύμησαν.

Η βαρεμένη δεν σηκώνει βάρη, ούτε πηγαίνει σε κηδείες, διότι θα κάμη παιδί δειλό".

«…Όταν ο πλακούς στο σημείον που είναι ενωμένος με τον ομφάλιον λώρον φέρη άσπρα μικρά εξογκώματα (ελιές), όλα τα παιδιά που θα γεννήση η γυναίκα θα είναι αρσενικά, αν είναι μαύρες, θηλυκά».

«Η μητέρα του μωρού θα το ποτίση και ένα φλιτζανάκι βρασμένο απήγανο που τότε δεν μπορεί καμμιά νεράϊδα να το πειράξη.

Σφακιά

Σ’ όλην την Κρήτη, ιδιαιτέρως όμως στα Σφακιά, την γέννησιν αγοριού συνοδεύουν τουφεκιές (πυροβολισμοί) ή μπαλωτές, σημείον μεγάλης φέστας (χαράς).

Όλοι οι συγγενείς και φίλοι πάνε στα καλορίζικα. Σ’ αυτούς προσφέρονται τραταρίσματα και αυτοί προσφέρουν στο νεογέννητο δώρα (εικονίσματα, ρούχα μωρουδίστικα, χρυσά κοσμήματα κ.λπ.)».

Σε άλλες αναφορές της επαρχίας Σφακίων περιγράφονται τα ακόλουθα: «Τη λεχώνα ποτίζουν αμέσως ρακή, γιατί πιστεύουν πως πολλές φορές μετά το παιδί και το λευτέρι πέφτει και θεριουλάκι από την κοιλιά της (είδος χταποδιού ή καβουριού, που ζαλίζεται με τη ρακή και πέφτει).

Αν το θεριουλάκι δεν πέση, κινδυνεύει να κρούζη τη λεχώνα. Μετά την τυλίγουν σφικτά με τη ζώνην του ανδρός της και την τοποθετούν στο κρεββάτι, αφού της δέσουν άσπρο μαντήλι εις το κεφάλι, σημείον της λευτεριάς της».

«Όταν θηλάζη, κρύβεται, για να μη ματιαστή το γάλα της. Για να βγάζη πολύ γάλα και να μη την πιάνη το κακό μάτι, φορεί γαλόπετρα.Οι φακές, τα μαυρομάτικα φασόλια και οι χυλοί θα βοηθήσουν νάχη, συνεχώς άφθονον γάλα».

«Η λεχώνα που δεν έχει σαραντίσει δεν πάει εις την εκκλησίαν ούτε μπαίνει σε ξένο σπίτι. Πιστεύουν ότι φέρνει γρουσουζιά, κακό γούρι. Ασαράντιστη δεν περνά σταυροδρόμι, γιατί πολύ εύκολα τα δαιμονικά μπορεί να την πειράξουν. Αν είναι ανάγκη να κάμη δρόμο, πρέπει να κρατά κάτι. Αντίδωρο, ψωμί τουλάχιστον, λιβάνι, χαϊμαλί θα την βοηθήσουν να γλυτώση».

«Η λεχώνα κρατεί το μωρό στα γόνατά της και όπως του αλλάζει το σκουφάκι του, κοιτάζει να ιδή μήπως έχει δύο κορφές εις το κεφάλι. Αυτό σημαίνει ότι θα παντρευτή δύο φορές. Επίσης σκέφτεται την ημέραν που γεννήθηκε και μπορεί να μαντεύση το μέλλον του».

Τέλος, πολλές είναι οι αναφορές για το λουτρό του νεογνού, έθιμο από την αρχαιότητα.

Το λουτρό γίνεται πάντα από τη μαμή, η οποία παίρνει ξεχωριστό δώρο για την πράξη αυτή. «Την τρίτη μέρα το λούζουν στο χρυσό νερό.Μέσα στο νερό βάζουν χρυσά και πιστεύουν ότι όσο περισσότερα τιμαλφή ρίξουν στο νερό, τόσο πιο πλούσιο θα γίνη το παιδί»

 

(Πηγή: Ι.Ε. Γραμματικάκης, Γ. Σαλαμαλέκης, Μ. Καραμάνου, Σ. Καλανταρίδου Ήθη και έθιμα για το νεογνό και τη λοχεία από την Κρήτη, φωτογραφία Erich-Lessing 1955)