Το προβιομηχανικό ελαιουργείο στο Γαβαλοχώρι Χανίων-Στεγάζεται σε κτίσμα του 17ου αιώνα

 

Ένα από τα σημεία που παρουσιάζουν ενδιαφέρον στο Γαβαλοχώρι Χανίων και αξίζει κάποιος να επισκεφθεί είναι και το προβιομηχανικό ελαιοτριβείο του οικισμού, το οποίο στεγάζεται σε κτίσμα του 17^ου αιώνα.

Ο χώρος είναι επισκέψιμος και μονίμως ανοικτός για τους επισκέπτες του όμορφου χωριού προκειμένου να γνωρίσουν όλη την ιστορία επεξεργασίας της ελιάς για την παραγωγή ελαιολάδου όπως αυτή περνά μέσα από την χρήση τριών διαφορετικών τύπων ελαιοτριβείων.

Ξεκινώντας από τον παλαιότερο τύπο ελαιοποίησης, με μια μόνο μυλόπετρα, ένα πιο σύγχρονο, με τέσσερις μυλόπετρες, και τον πιο πρόσφατο, που είναι μεταλλικός και χρονολογείται από τα τέλη του 19ου έως τις αρχές του 20ου αιώνα.

Το προβιομηχανικό ελαιοτριβείο του Γαβαλοχωρίου απαλλοτριώθηκε από το Υπουργείο Πολιτισμού προκειμένου να διασωθεί. Βρίσκεται στο κεντρικό σημείο του οικισμού και ανήκει στον τύπο του θολοσκέπαστου μονόχωρου κτίσματος.

Οι ημικυκλικής διατομής θόλοι του χωρίζονται στο μέσο από ένα ζευγάρι χαμηλωμένων τόξων από λαξευτή λιθοδομή, που στηρίζονται σε φαρδύ ορθογώνιο πεσσό.

Ο ανατολικός θόλος, που αποτελεί και τον κύριο εργαστηριακό χώρο, έχει μια τοξωτή είσοδο στο βόρειο τοίχο του, ενώ μια άλλη στον ανατολικό τοίχο, που επικοινωνούσε με τους παράπλευρους χώρους, ξένης ιδιοκτησίας σήμερα, είναι κτισμένη.

Στον ίδιο χώρο σώζονται δύο ελαιόμυλοι. Ο ένας ανήκει στον τύπο με τη μία μυλόπετρα, που περιστρέφεται πάνω σε μία μονολιθική, κυκλικής διατομής βάση και ανήκει στην αρχική φάση του κτιρίου, δηλαδή τον 17ο αιώνα.

Ο δεύτερος ελαιόμυλος ανήκει στον νεώτερο τύπο του ύστερου που χρησιμοποιήθηκε τον 19ο με αρχές του 20ου αιώνα, με τέσσερις ανισομεγέθεις μυλόπετρες πάνω σε κτιστή βάση.

Ο τύπος αυτός αντικατέστησε τον παλαιότερο, ο οποίος και έπεσε σε αχρηστία με μεγάλη ευκολία, αφού παρήγαγε σχεδόν διπλάσια ποσότητα λαδιού από τον προηγούμενο (περίπου 25 κιλά λάδι την ώρα).

Πάνω απ’ αυτόν σώζεται το μικρό ξύλινο πατάρι, που βρισκόταν η κοφινίδα μέσα στην οποία ρίχνονταν οι προς άλεση ελιές.Η πρόσβαση στο πατάρι γινόταν με μικρή ξύλινη σκάλα, η οποία και σώζεται. 

Τόσο ο ελαιόμυλος με τη μία μυλόπετρα, όσο και ο άλλος με τις τέσσερις, κινούνταν με ζωική δύναμη, ενώ συνήθως χρειάζονταν δύο με τρία τουλάχιστον άτομα για τη λειτουργία τους.Ένα για να περπατάει γύρω-γύρω με το ζώο και δύο που έριχναν τις ελιές από το πατάρι στον ελαιόμυλο.

Στον ανατολικό τοίχο βρίσκεται και το τζάκι, μια υψηλή κόγχη κατασκευασμένη στο πάχος του τοίχου, που ήταν απαραίτητο για την θέρμανση του νερού.

Στο δυτικό θόλο, και σε επαφή με το βόρειο τοίχο, σώζεται το μεταλλικό πιεστήριο του νεώτερου τύπου, ίδιας εποχής με το νεώτερο ελαιόμυλο, με τη μονολιθική γούρνα περισυλλογής του λαδιού.

Σε μικρή απόσταση υψώνεται ο μποτζεργάτης, απαραίτητο εξάρτημα για τη λειτουργία του πιεστηρίου. Το ελαιοτριβείο μετά την αγορά του από το ΥΠΠΟ αποκαταστάθηκε μερικώς τη δεκαετία του 1990 από την 13η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων.

Η παραγωγή λαδιού

Μέχρι το 1960 περίπου, η συλλογή των καρπών της ελιάς γινόταν με τον παραδοσιακό τρόπο, με τη συμμετοχή όλης της οικογένειας στο λιομάζωμα και τη χρήση ζώων για το κουβάλημα του εξοπλισμού που ήταν αναγκαίος και του καρπού στη συνέχεια στο ελαιοτριβείο.

Η παραγωγή του λαδιού ξεκινούσε με το πλύσιμο των ελιών, για να απομακρυνθούν  βρωμιές και χώμα. Στη συνέχεια, μια μεγάλη, κυλινδρική μυλόπετρα τοποθετημένη επάνω σε μία άλλη μυλόπετρα, χρησιμοποιούταν για το άλεσμα των καρπών (μαζί με τα κουκούτσια) σε πολτό.

Την επάνω μυλόπετρα τη γύριζαν βόδια, μουλάρια, γαϊδούρια, άλογα ή ακόμη και άντρες, τραβώντας ένα ξύλινο δοκάρι, που ήταν κολλημένο πάνω στην πέτρα.

Ο πολτός συλλεγόταν και τοποθετούταν μέσα σε εύκαμπτα, υφαντά σακιά από παχύ ινώδες υλικό, όπως φύλλα φοίνικα, ιτιάς ή κάνναβης. Αυτά τα σακιά στοιβάζονταν το ένα πάνω στο άλλο στην κάτω πλευρά της πρέσας. Στη συνέχεια, ασκούταν πίεση από μία πέτρα για να απελευθερωθεί το λάδι από τον πολτό.

Το εξαγόμενο υγρό αποτελούταν τόσο από λάδι όσο και από νερό. Το υγρό χυνόταν σε μια μεγάλη σκάφη, ώστε το λάδι να μπορεί σταδιακά να ανέβει στην επιφάνεια.Στη συνέχεια, το νερό στραγγιζόταν και το ελαιόλαδο αποθηκευόταν σε μεγάλα βάζα, για ένα μήνα περίπου, πριν την κατανάλωσή του.

Στο Γαβαλοχώρι υπήρχαν περίπου 12 ελαιοτριβεία και σχεδόν κάθε γειτονιά είχε ένα ή περισσότερα.