Το ξεχασμένο πασχαλινό έθιμο της θραύσης πήλινων αγγείων στην Κρήτη

 

Ένα από τα πιο γνωστά πασχαλινά έθιμα που συγκεντρώνει πλήθος κόσμου και μάλιστα έχει καταστήσει τον τόπο όπου λαμβάνει χώρα τουριστικό προορισμό, ακριβώς λόγω αυτού, είναι η θραύση των μπότηδων στην Κέρκυρα.

Οι πήλινες στάμνες που πέφτουν από τα ανοικτά παράθυρα στην πόλη της Κέρκυρας, προκαλώντας θόρυβο και χάος με τα θραύσματα τους, είναι το σήμα κατατεθέν για το όμορφο νησί του Ιονίου το Μεγάλο Σάββατο.

Ωστόσο και στην Κρήτη είχαμε παλιά κάτι παρεμφερές το οποίο πλέον ως πασχαλινή πρακτική και έθιμο έχει ξεχαστεί.

Μας το θυμίζει μέσα από το βιβλίο του «Λαϊκές Τελετουργίες στην Κρήτη-Έθιμα στον κύκλο του χρόνου» ο Νίκος Ψιλάκης.

Σύμφωνα με αυτό, τα πιάτα και τα σταμνιά που ράγιζαν ή κάποιο κομμάτι τους έσπαγε, στη διάρκεια του χρόνου, δεν τα πετούσαν οι άνθρωποι. Τα κρατούσαν στο σπίτι μέχρι το βράδυ της Μεγάλης Παρασκευής ή του Μεγάλου Σαββάτου.

Στις περισσότερες περιοχές τα έριχναν στη γη για να σπάσουν και να αχρηστευθούν πλήρως λίγο πριν τα μέλη της οικογένειας ξεκινήσουν για την εκκλησία  ενώ σε κάποιες περιοχές το έκαναν αυτό μετά την επιστροφή από την εκκλησία.

Κατά το 19^ο αιώνα το έθιμο φαίνεται πως ήταν ακόμα ζωντανό και έσπαγαν «τα άχρηστα διαρραγέντα παλαιά αγγεία τα πήλινα οι οικοδέσποιναι και αι θυγατέρες αυτών έξω εν τη οδώ», όπως περιγράφει ο Παύλος Βλαστός ο οποίος συμπληρώνει: «Η συντριβή αυτή την πήλινων αγγείων σημαίνει, εικάζομεν, την ρήσιν του Προφήτου κατά των σταυρωτών Ιουδαίων: ως σκεύη κεραμέως συντρίψης αυτούς».

Άριστος γνώστης των τοπικών εθίμων ο Βλαστός δεν παραλείπει να αναφέρει τη συνήθεια που επιβάλλει τη θραύση πήλινων αγγείων λίγο πριν την ταφή του κάθε νεκρού: "Παραλαβόντες τον νεκρόν εκ της οικίας του, οι οικείοι συντρίβουν προ της θύρας του τα πήλινα αγγεία όσα μετεχειρίζετο, την λάγηνον του ύδατος, το ποτήρι, τα αγγεία των φαρμάκων κλπ".

Το μίασμα του θανάτου

Οι αρχαίες πρακτικές απομάκρυνσης του μιάσματος του θανάτου είναι παρούσες και στην πασχαλινή τελετουργία. Ο θάνατος του Θεανθρώπου ορίζει το εθιμικό πλαίσιο των ημερών. Το μίασμα του θεϊκού θανάτου αποτελεί κοινό μίασμα και πρέπει να απομακρυνθεί με συμβολικές εθιμικές πράξεις που μεταφέρουν το θρηνητικό σκηνικό από το χώρο της εκκλησίας στο σπίτι, από το δημόσιο χώρο στον ιδιωτικό, περιγράφει ο αείμνηστος Νίκος Ψιλάκης.

Ο αγρότης της Κρήτης δεν είχε την πολυτέλεια ούτε την οικονομική άνεση να σπάσει καινούργια αγγεία. Αλλά αυτός δεν ήταν ο μόνος λόγος για τον οποίο πετούσε τα ραγισμένα και σπασμένα που άντεχαν ακόμα. Τα αγγεία αυτά ήταν ραγισμένα ή σπασμένα, άρα είχαν υποκύψει στη νομοτέλεια που ορίζει τη διάρκεια ζωής, είχαν έρθει κι εκείνα σε επαφή με το στίγμα του θανάτου. Η προσπάθεια απομάκρυνσης τους μέσω κρότων θυμίζει τις γνωστές αντιλήψεις που θέλουν τα πνεύματα να απομακρύνονται ύστερα από θορυβώδεις ορχήσεις.

Το νεκρικό σκηνικό της Μεγάλης Παρασκευής οδηγεί σε ποικίλους συνειρμούς και αναμιγνύεται με τα προσωπικά βιώματα του καθένα. Οι αγροτικοί πληθυσμοί μπορούσαν να κατανοήσουν βαθύτερα το νόημα της ανάστασης συσχετίζοντας το με την ανάσταση της φύσης και το θρίαμβο της ζωής. Ήταν επόμενο λοιπόν, να αναζητήσουν συμβολικούς τρόπους απομάκρυνσης από το μίασμα, αλλά και παγίωσης της ευφορίας που δημιουργεί η ανάσταση.

Η θραύση των αγγείων δημιουργεί την αίσθηση της προσπάθειας που αποσκοπεί στη διάρρηξη κάθε σχέσης με το θάνατο, άρα και στη μελλοντική αποτροπή του. 

Για τις αγροτικές κοινωνίες του παρελθόντος ο θάνατος μπορούσε να είναι μια ευρύτερη έννοια, μια απειλή για τον άνθρωπο αλλά και για την παραγωγή, που συχνά την έβλεπαν να καταστρέφεται είτε από αντίξοες καιρικές συνθήκες (ξηρασία, χαλάζι) είτε από φυσικούς εχθρούς (ακρίδες) και ασθένειες.

Το έθιμο έσβησε στην Κρήτη

Το έθιμο της θραύσης των αγγείων κατά την περίοδο του πασχαλινού εορτασμού επιβίωσε στην Κρήτη μέχρι το πρώτο μισό του 20^ου αιώνα. Φαίνεται πως ήταν διαδεδομένο μέχρι τότε σε όλη την Κρήτη, από τη Σητεία μέχρι την Κίσσαμο. Σήμερα έχει, δυστυχώς, χαθεί.

Στη Σητεία, (Λάστρος) δεν επέτρεπαν σε μικρά παιδιά να πιάσουν στα χέρια τους πήλινα αγγεία που θα πετούσαν έξω από το σπίτι το βράδυ της Μεγάλης Παρασκευής, μετά την περιφορά του επιταφίου. Το έκαναν μόνο οι μεγάλοι, εκείνοι που είχαν έλθει σε επαφή με το μίασμα και είχαν θρηνήσει απώλειες συγγενών.

Στα χωριά των Αστερουσίων συνήθιζαν όσοι είχαν παλιά σταμνιά να τα πετούν το πρωί του Μεγάλου Σαββάτου, πριν αρχίσουν τις λαμπριάτικες ετοιμασίες. 

Αντίθετα από τη θραύση αγγείων λίγο πριν το Πάσχα, πρακτική που έσβησε, επιβιώνει ως τις μέρες μας το πραγκρήτιο έθιμο να σπάζουν πάνω σε τάφους αγγεία αμέσως μετά την ταφή των νεκρών. Η θραύση αγγείων στις κηδείες σε συνδυασμό με τη συνήθεια να χύνουν νερό, αποτελεί κοινό τόπο όλων των ελληνικών περιοχών και συνηθίζεται από αρκετούς λαούς σε όλο τον κόσμο.

Προφανώς το ίδιο πνεύμα, που δημιούργησε το έθιμο στην Κρήτη του 19^ου και 20^ου αιώνα, είναι εκείνο που δημιούργησε και το περίφημο έθιμο με τους Μπότηδες στην Κέρκυρα.